Migration / Migracion

I have moved from Blogger to Wordpress because I find the formatting to be easier and the whole service to be more diverse. The name of the blog is the same, find it in: ideasonliberty.wordpress.com

Kam kaluar nga Blooger tek Wordpress sepse redaktimi eshte me i lehte dhe i gjithe sherbimi me i llojllojshem. Emri i blog-ut nuk ka ndryshuar, gjejeni tek: ideasonliberty.wordpress.com

Paradigma tragjike që shoqëria dhe ekonomia zhvillohen nga Shteti

Një veti që vazhdimisht e kam vërejtur tek popujt më pak të zhvilluar, si shqiptarët, është që në vend se të ketë llojshmëri në mendime, ka llojshmëri në fakte. Për shembull, po ti pyesësh 10 shqiptarë për të kaluarën historike (faktet), do ti marrësh 9 përgjigje të ndryshme. Por po t’i pyesësh për rolin ose meritat e ndonjë figure historike (mendimin personal), pothuajse të gjithë do të japin përgjigjen e njëjtë. Në botën e zhvilluar Perëndimore, faktet kuptohen pothuajse njëjtë nga të gjithë. Janë opinionet ato të cilat ndryshojnë. Shqiptarëve duket sikur edukimi i dobët nuk i ka dhënë atyre bazën e fuqishme dhe besimin e duhur për të krijuar mendime personale që ndryshojnë nga ato të tjerëve. Si rezultat, mendimet e tyre, sidomos ato për problemet shoqërore dhe ekonomike, kolektivizohen dhe shpesh janë shumë të ngjashme.

Njëri prej këtyre mendimeve të përbashkëta e tejet të shpeshta është paradigma që Shteti është përgjegjës ose katalizator i zhvillimit shoqëror dhe ekonomik. Nuk ka dyshim që shqiptarët besojnë tepër në Shtet dhe e shohin atë si sinonim të shoqërisë. Kur Shteti është i “fortë”, edhe ata janë. Zhvillimi i shoqërisë do të thotë zhvillimin e Shtetit. Pothuajse në çdo rast kur në lajme (në internet) ceken problemet ekonomike të Kosovës, lexuesit do të komentojnë me frazën: “Ne nuk kemi shtet”. Në ato lajme ku të arriturat ekonomike të ndonjë shoqërie tjetër përmenden; lexuesit shpesh do të përgjigjen me: “Ah, shtet i fortë”. Ky mendim madje thellohet aq shumë sa që roli i Shtetit nuk mbetet më vetëm si mjet por shëndrrohet në qëllim. P.sh. shpesh i kam dëgjuar disa duke thënë se këtë apo atë duhet ta bëjmë “për Shtetin”, e jo për vet individin apo shoqërinë.

Evropianët, si krahasim, e gjejnë një rol të konsiderueshëm për Shtetin por asnjëherë nuk e shohin atë si prodhues përfundimtar të mirëqenies ose planifikues të shoqërisë së “drejtë”. Anglo-saksonët, në anën tjetër, historikisht e kanë parë Shtetin si një institucion të pamoralshëm dhe joefikas i cili duhet të kufizohet sa më shumë që është e mundur. Nga e morën shqiptarët këtë ide krejtësisht tjetër nga ajo e evropianëve dhe anglo-saksonëve për rolin e Shtetit në shoqëri? Mendimi im personal është i dyfishtë; së pari, dominimi i kulturës së Lindjes që është në përgjithësi shumë më kolektiviste se ajo Perëndimore, dhe nën dy, periudha e socializmit në të cilën Shteti mori rol thelbësor në organizimin ekonomik të shoqërisë në Kosovë e sidomos në Shqipëri. Megjithatë, arsyeja e saktë për pritjet që shqiptarët i kanë tek Shteti duhet të kërkohet nëpërmes studimeve të thella historike, sociologjike dhe psikologjike dhe shpresoj që në të ardhmen kjo arsye do të hedhet në dritë.

Duke qenë se shqiptarët kanë besim aq të madh në Shtetin, ata e fajësojnë pikërisht atë për pakënaqësitë shoqërore dhe ngecjen ekonomike. Kjo është pasojë që rrjedh logjikisht. Shqiptarët e shohin standardin e tyre të ulët të jetesës si rezultat të “dobësisë” së Shtetit, një term të cilin rrallë kush nga ata lodhet ta definoj. Ndoshta një definicioni i mirë i kësaj dobësie do të ishte korrupsioni. Si rezultat, Shqiptarët vazhdimisht mendojnë se problemet mund të zgjidhen vetëm atëherë kur Shteti të “forcohet”, do të thotë, të lirohet nga korrupsioni. Vetëm kur në Shtet të vijnë individë të pa korruptuar do të punësohen ekspertë të cilët do ta vënë këtë makinë të planifikimit shoqëror në lëvizje siç duhet. Vetëm atëherë mund të ketë zhvillim shoqëror dhe ekonomik.

Paradigma shqiptare për rolin e Shtetit është tragjikisht e gabuar. Ta kërkosh zhvillimin e shoqërisë apo ekonomisë nga Shteti do të thotë të kërkosh planifikim qendror si në rrafshin etik edhe në atë ekonomik. Është e pamundur të përfshihet këtu i tërë argumenti kundër Shtetit dhe pasojave shkatërrimtare të tij. Megjithatë, është e mundur që logjikisht, me pak fjalë, të demantohet ideja idealiste që nëse ka vullnet të mjaftueshëm mund të ketë shtet të pa korruptuar.

Korrupsioni lind dhe vdesë me Shtetin

Shqiptarët idealistë të cilët presin aq shumë nga Shteti duhet ta kuptojnë që vetë Shteti si rregullim institucional e prodhon dhe zhvillon korrupsionin. Korrupsioni nuk është rezultat i ndonjë mungese të përvojës në shërbimin publik apo i ndonjë erozioni moral të shoqërisë, ai është thjeshtë trajtë e pandarë e Shtetit. Sa më i madh dhe më i përfshirë që është Shteti në shoqëri, aq më i madh është korrupsioni. Vetë definicioni i korrupsionit nënkupton shpërdorimin e fondeve publike, dhe sa më shumë që Shteti merr fonde nga sektori privat dhe i bartë ato në sektorin publik, aq më shumë para do të kenë politikanët për t’i shpërdoruar.

Fakti që korrupsioni ndryshon në nivele, p.sh. është shumë më i ulët në Evropën Perëndimore se sa në atë Lindore, nuk do të thotë që mund të shkëputet si fenomen nga institucioni i Shtetit. Në sektorin privat s’mund të ketë korrupsion pikërisht për faktin se prona i takon individit i cili i merr vendimet për të. Në Shtet, çdo vendim të ciln politikanët ose burokratët e marrin vlen për pronën e dikujt tjetër (p.sh. licencat për ndërtim të shtëpive) apo për pronën të cilën Shteti e ka marrë dhunshëm nën kontroll (p.sh. taksat). Si rezultat, qasja që burokratët e kanë ndaj pronës së huaj është thelbësisht ndryshe nga ajo që e kanë për pronën e tyre.

Megjithatë, problemi kryesor te ideja që Shteti mund të pastrohet nga korrupsioni është që nuk ka mekanizëm kontrollues. Nëse korrupsioni i prek të gjithë pjesëtarët e Shtetit, si është e mundur që t’i gjejmë ata pjesëtarë të cilët na bindin se nuk do të korruptohen dhe do t’i kontrollojnë të tjerët? Si është e mundur që nga një bashkësi e njëjtë të gjinden elemente që janë të ndryshme? Është e pamundur që të krijohen mekanizma kontrolli, në formë hierarkie, të cilët e mbikëqyrin zinxhirin e vendimmarrjes në Shtet dhe e mbajnë korrupsionin nën kontroll. Kush do t’i kontrolloj këta mekanizma kontrollues? Apo thjesht do të duhet t’i besojmë? Çka do t’i ndaloj këta mekanizma të bashkëngjiten me vet të korruptuarit si bashkëpunëtorë? Mos vallë e drejta ynë për të votuar dhe për t’i larguar ata nga pozita si dënim për imoralitetin e tyre? Por ne veç e kemi një mekanizëm të tillë, i cili quhet demokraci, e i cili nuk na ka sjellë rezultatet që po i kërkojmë në praktikë.

Nuk mund të ketë Shtet dhe të mos ketë korrupsion njëkohësisht. Ato janë produkte komplementare të cilat e nxisin dhe rrisin njëra tjetrën. E vetmja zgjidhje e drejtë është sistemi i tregut të lirë në të cilin shërbimet shkëmbehen në mënyrë vullnetare. Duke qenë se secili është kontrollues i pronës së tij, nxitja e secilit individ për ta përdorur atë pronë në mënyrën më efikase dhe në mirë të gjithë shoqërisë do të jetë maksimale. Konkurrenca e lirë e rritë kualitetin, inovacionin dhe i ulë çmimet për çfarëdo shërbimi që është fjala, qoftë prodhimi i Coca Colës apo edhe ofrimi i shërbimeve të mbrojtjes. Shteti, i cili në të vërtetë është vetëm sinonim i dhunës dhe planifikimit qendror, ka vetëm rol negativ në shoqëri.

Paradoksi politik i VETËVENDOSJE!-s

Nëse ndërkombëtarët janë kolonizatorë dhe duhet të largohen e ta lënë Kosovën të vetëqeveriset, si do të mbrohet Kosova ushtarakisht? Është e qartë që Serbia do të futet në Kosovë nëse KFOR-i nuk është aty. Ajo madje veç është e përfshirë ushtarakisht në veri edhe përkundër prezencës së KFOR-it. Vetëm një alternativë ekziston: ajo që është përdorur kur ka filluar lufta çlirimtare. Por nëse ajo alternativë ka dështuar gjatë luftës dhe si rezultat është kërkuar intervenimi i ndërkombëtarëve, atëherë çfarë arsyeje kanë lindur sot që na bëjnë të mendojmë se mund të funksionoj? Shqiptarët janë shumë pak të armatosur sot (pas çarmatosjes më 1999) dhe më pak të prirë për të luftuar pasi që e kanë krijuar një mirëqenie deri diku, të cilën nuk dëshirojnë ta rrezikojnë me konflikt fizik që ua përkujton atyre tmerret e 1998-99. (Ndaluni për një moment dhe pyetni veten a jeni të gatshëm ta përjetoni një konflikt të ngjashëm me atë para 11 viteve).

A është Shqipëria e gatshme ta mbroj Kosovën ushtarakisht? Shqipëria s’ka qenë e gatshme ta bëjë këtë gjatë luftës (përveç ndihmës nominale me armë) dhe ka pak arsyeje për të besuar se do ta bënte sot. Ashtu si në Kosovë, edhe në Shqipëri politikanët janë tërësisht të korruptuar e të shantazhuar dhe interesi i tyre kryesor nuk është mirëqenia e popullit shqiptar. Do të ishte naive të besohet që Berisha & co. do t’i rezistonin presioneve ndërkombëtare për të mos intervenuar në Kosovë. Ndërkombëtarët në anën tjetër do t’i bënin atyre presion sepse do të synonin ta arsyetonin prezencën e tyre të mëparshme në Kosovë duke vënë në pah nevojën që Kosova e ka për ndihmë. Nëse Shqipëria do të lihej të intervenonte, kjo nevojë për ndihmë do të shuhej. Ndërkombëtarët kanë mjete të forta për ta shantazhuar Shqipërinë, duke filluar prej informatave që i kanë për aferat e politikanëve e deri te çelësi i hyrjes në BE. Por edhe nëse përfshihet Shqipëria për të na mbrojtur, do të jetë e vështirë të luftohet kundër Serbisë sepse është thjeshtë ushtarakisht më e fortë. Edhe po të shmangej okupimi i plotë, kontrolli territorial mbi Kosovën do të ishte padyshim më i vogël se tani. Kjo e gjitha pa e llogaritur koston e luftës të cilët tani të gjithë e dimë.

Levizja VETËVENDOSJE! shpesh na tregon për problemet në Kosovë por rrallë herë për zgjidhjen e tyre. Sa do që ndërkombëtarët po i shkelin të drejtat tona, largimi i tyre do të nënkuptonte largimin e KFOR-it dhe si rezultat ri-fillimin e luftës. Është e qartë që e vetmja rrugëdalje nga situata e tanishme është ndërtimi i forcave ushtarake të cilat në të ardhmen do të jenë të gatshme të na mbrojnë. Por meqë për ndërtimin e forcave të tilla përgjegjës janë ndërkombëtarët, dhe meqë ata e kanë aprovuar vetëm një forcë simbolike (FSK-në), është e qartë që ne s’do t’i kemi këto forca dhe do të vazhdojmë të jemi të varur në KFOR-in. E ardhmja ynë është e zymtë.

Ndërhyrja në çmimin e bukës, gabim themelor ekonomik

Rritja e çmimit të bukës në disa furra në Kosovë dhe Shqipëri ka shkaktuar pakënaqësi tek konsumatorët. Natyra e ndjeshme e këtij produkti ka bërë që politikanët “mirëdashës” ta kritikojnë Qeverinë për mos-ndërhyrje në rregullimin e çmimit. Për shembull, ekonomistja e Aleancës Kosova e Re, Mimoza Kusari-Lila, është prononcuar që, “Është shqetësuese se Qeveria e Kosovës asnjëherë nuk ka barë plan për të marrë masa në rast të rritjes së çmimit të bukës. Edhe në vitin 2008 e kemi pas të njëjtën gjendje dhe kjo qeveri nuk ka intervenuar”. Në anën tjetër, Federata Sindikale e Bujqve të Kosovës (FSBK) i ka bërë thirrje Qeverisë të ndërhyjë në tregun e bukës me subvencione.

Përderisa është e kuptueshme që fermerët nuk kanë ndonjë njohuri të veçantë për shkencën e ekonomisë, është e çuditshme dhe shqetësuese që një ekonomiste dhe veçanërisht kryetarja e Odës Ekonomike Amerikane të bëjë gabime themelore duke propozuar politika të tilla. Rregullimi i çmimeve të tregut është shembull klasik i socializmit dhe si i tillë na përkujton katastrofat që shkaktohen kur Shteti ndërhynë në ekonomi. Si kryhen këto ndërhyrje në çmime saktësisht dhe çfarë pasoja kanë ato?

Zakonisht me pretekstin se çmimet e ndonjë produkti janë rritur përtej “normales”, sikur tani në rastin e bukës, Shteti ndërhyn për t’i normalizuar ato dhe për ta bërë të mundshme blerjen e tyre nga shtresat më të varfra të popullsisë. Gjithçka tingëllon moralshëm dhe me logjikë; mirëpo ligjet ekonomike nuk mund të thyhen apo mashtrohen. Çmimet janë sinjale që bartin informacione për ofertën dhe kërkesën, ato e reflektojnë sasinë e bukës që ofrohet për tu shitur kundrejt kërkesës për ta blerë. Ndërhyrja e çfarëdo faktori të jashtëm në këtë rezultat natyror të procesit të tregut nuk mund t’i fsheh këto fakte. Ndërhyrja e Shtetit për t’i fshehur çmimet e tregut është sikur falsifikimi i peshores; sado që numrat ndryshohen pesha e personit mbi peshore mbetet e njëjtë.

Pasojat e kësaj ndërhyrje, megjithatë, janë tërësisht negative dhe vetëm sa e përkeqësojnë situatën. Ekonomia parashkollore na mëson që për një çmim më të madh, më shumë prodhues janë gati ta ofrojnë produktin e tyre, kurse për një çmim më të vogël, më shumë konsumatorë janë gati të blejnë dhe e kundërta. Tregu gjithmonë e shfaq një çmim i cili është rezultat i ekuilibrimit të ofertës dhe kërkesës. Nëse Shteti ndërhyn duke e vendosur një kufi maksimal i cili gjendet nën nivelin e ekuilibrimit, atëherë ai e bënë më pak të leverdishme prodhimin kurse e inkurajon kërkesën. Për shembull, nëse çmimi i bukës tani është 60 cent (çmimi i ekuilibrimit) kurse Shteti e përcakton atë 50 cent (çmimi maksimal nën nivelin e ekuilibrimit), atëherë më pak furra do të jenë të gatshme të shesin me këtë çmim kurse më shumë konsumatorë do të jenë të gatshëm të blejnë. Si rezultat i zvogëlimit të ofertës dhe rritjes së kërkesës ndodhin skena që na kujtojnë fillimin e viteve 90-ta në Jugosllavi: mungesa kronike të bukës. Pra pasoja kryesore e rregullimit të çmimeve për produkte është zvogëlimi drastik i sasisë së tyre. Në vend se ndërhyrja ta bëj bukën më të lirë, e bënë atë më të rrallë dhe e përkeqëson gjendjen më tej edhe për konsumatorët edhe për shitësit.

Pasojat e këqija ekonomike historikisht kanë shkaktuar probleme tjera shoqërore. Si rezultat i ndërhyrjes në çmim, dy fenomene tjera ndodhin: (1) lindin radhët e gjata dhe të mundimshme të pritjes për bukë, dhe (2), shfaqen tregjet e zeza. Natyrisht që askush nuk dëshiron ta ndërroj rahatinë e futjes lirshëm në njërën nga furrat e vendit me një kaos të përbërë nga një turmë e egër në të cilën konfliktet priten çdo sekondë. Në anën tjetër, përkundër mendimit popullor që tregjet e zeza janë të këqija, roli i tyre shoqëror është shumë i rëndësishëm. Ato i dhënë mundësi qytetarëve që ta anashkalojnë tiraninë shtetërore dhe t’i ofrojnë prodhuesve të bukës çmimin e tregut duke e marrë produktin të cilin e kërkojnë në shkëmbim. Në fakt, ekzistenca e çfarëdo tregu të zi është gjithmonë produkt i intervenimit shtetëror në ekonomi dhe asnjëherë pjesë e shkëmbimit të lirë dhe vullnetar në mes individëve në treg.

Në ekonomi është e njohur teza që një intervenim shtetëror, për shkak të natyrës gjithmonë negative të tij, e nxitë intervenimin tjetër. Për shembull, Shteti duke e parë dështimin në zvogëlimin e çmimit të bukës me ndërhyrjen e tij i fajëson prodhuesit e miellit. Në ta e vendos po të njëjtën masë si te furrat; e përcakton një kufi maksimal të çmimit mbi të cilin ofertuesit nuk mund të shesin miell. Por sado që këto masa shtypëse shtohen, ligjet ekonomike mbesin të njëjta dhe me miellin zhvillohet po i njëjti tregim. Ofertuesit largohen, rritet kërkesa dhe shfaqen mungesat. Me mungesa të miellit përkeqësohet edhe problemi i bukës. Nga kjo e shohim që një intervenim shtetëror ka quar në tjetrin, i cili gjithashtu ka dhënë rezultate negative e nga i cili pritet edhe një intervenim tjetër e kështu me radhë. Edhe me tregjet e zeza ndodhë e njëjta. Shfaqja e tyre i nxitë burokratët e Shtetit të marrin masa ndaj problemit që ata e kanë shkaktuar vetë. Historikisht është parë që ciklet pambarim të intervenimeve shtetërore në ekonomi përfundojnë në socializëm të plotë ku rrezikohet jo vetëm buka por edhe vetë jeta njerëzore.

Shkaktari i çmimit të “lartë” dhe zgjidhja e problemit

Në shkencën e ekonomisë nuk ka asnjë formë të vlerësimit të çmimeve përpos nëpërmes tregut. Vetëm veprimi lirë i ofertuesve dhe konsumatorëve mund të na japë një çmim “fer”. Nga pikëpamja ekonomike dhe etike, ne mund të flasim vetëm për ngritje ose ulje por asnjëherë për çmim të “lartë”. Metodologjia e studimit të ekonomisë është individualiste; vetëm individi bënë vlerësime subjektive për kostot dhe përfitimet e blerjes së produktit. Vetëm për individin mund të ekzistoj nocioni i produktit të shtrenjtë apo të lirë sipas kërkesave dhe mundësive relative të tij. Nocioni konfuz dhe kundërthënës i “shoqërisë” duhet të përjashtohet tërësisht nga çdo diskutim serioz si koncept kolektivist që nuk gjen fare zbatim në studimin shkencor.

Cili është shkaktari i rritjes së çmimeve rishtazi? Natyrisht që thatësia më e madhe në 50 vitet e fundit në Rusi, vend kyç në tregun botëror të rritjes dhe eksportit të grurit, është shkaktari kryesor për rritjen e çmimeve jo vetëm në Kosovë e Shqipëri por kudo në botë. Rusia e humbi 1/5 e tokës së punueshme nga thatësia dhe djegia masive e pyjeve. Presidenti Dimitri Medvedev e shpalli gjendjen e jashtëzakonshme kurse Kryeministri Vladimir Putin e ndaloj eksportimin e grurit. Këta janë faktorë që mbeten larg dorës së prodhuesve vendorë e për të cilët nuk mund të bëhet asgjë. Megjithatë, shkaktarë tjerë të çmimeve më të larta të bukës janë edhe taksat shtetërore. Në Shqipëri aktualisht paguhet taksë doganore 2% kurse 20% TVSh. Në Kosovë edhe pse ka lirim për disa mjete kapitale të bujqësisë, mullisët prapë janë të ngarkuar t’i paguajnë burokratët e Qeverisë së Kosovës në dëm të tyrin personal. Taksat gjithmonë e dekurajojnë prodhimin, e ulin sasinë e produkteve dhe i rrisin çmimet (për një analizë të plotë të efektit të taksave në Kosovë, shikoni këtu).

Si mund të zgjidhet ky problem? Janë dy mënyra; njëra afat shkurtë dhe tjetra afat gjatë. Mënyra afat shkurtë nënkupton largimin e çfarëdo takse në të mirat bujqësore të cilat përfshihen në prodhimin e bukës (si p.sh.: mielli, gruri, mullinjtë si mjete kapitale, etj.). Bashkë me këtë duhet të përcillet edhe largimi i çfarëdo kontrolli mbi tregjet e bukës si dhe çfarëdo licence që mund të kërkohet për futjen në këtë treg. Vetëm konkurrenca e lirë në mes ofertuesve dhe konsumatorëve mund ta sjellë plotësimin optimal të kërkesave për bukë me çmimin më të volitshëm të mundshëm. Në afat të gjatë mënyra më e mirë për zvogëlimin e çmimeve është zhvillimi i përgjithshëm i bujqësisë nëpërmjet zhvillimit të mjeteve kapitale. Jo vetëm bujqësia por çdo sektor tjetër në ekonominë e Kosovës nuk ka rrugë tjetër pos këtë. Mu për këtë arsye investimet e huaja janë shumë të rëndësishme sepse vetëm ato e kanë kapacitetin e duhur për ta sjellë kapitalin e nevojshëm në Kosovë. Qeveria e Kosovës po i pengon këto investime pothuajse në të gjitha mënyrat e mundshme duke e penguar kështu zhvillimin ekonomik të Kosovës. Tregu i lirë, e jo Shteti, është katalizator i mirëqenies ekonomike dhe standardit më të mirë të jetesës.

Problemi i shamisë, problem i monopolit të edukimit

Debati i mbajtjes së shamisë në institucionet edukative nuk është i ri, megjithatë është zhdukur e paraqitur disa herë dekadën e fundit. Grupi “fetar” ka argumentuar në favor të shamisë, kryesisht mbi bazën e lirisë së shprehjes dhe të fesë. Grupi “laik” në anën tjetër ka argumentuar kundër, kryesisht mbi idenë e ndarjes së shtetit nga feja. Që të dy palët kanë lënë në harresë shkakun kryesor të këtij problemi; faktin që shteti e ka monopolizuar tregun e shërbimeve të edukimit me krijimin e shkollimit publik. Si me çdo “shërbim” tjetër shtetëror, edhe edukimi publik duhet të financohet nga marrja e dhunshme e taksave. Problemeve të vazhdueshme të joefikasitetit i shtohet problemi tjetër i pashmangshëm: pamundësia për t’i kënaqur kërkesat e të gjithë taksapaguesve. Duke qenë se brenda grupit të taksapaguesve ka të atillë që e përkrahin mbajtjen e shamisë në shkolla dhe të atillë që e kundërshtojnë, shteti përballet me një problem të harmonizimit të këtyre kërkesave. Si është e mundur që shteti–apo më saktë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë–t’i plotësoj kërkesat e dy palëve që janë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me njëra tjetrën? Çdo vendim në favor të njërit grup duhet patjetër të jetë në kundërshtim me grupin tjetër.

Natyra e centralizimit të shërbimeve duke i bërë ato “publike” është e tillë që nuk mundëson dallim e atyre shërbimeve pa e dëmtuar njërën palë, pikërisht sepse të gjitha palët kanë paguar për to nëpërmjet taksave. Në treg të lirë, ata që dëshirojnë një lloj të pijes janë të lirë ta blejnë dhe produkti që i ofrohet atyre nuk e dëmton tjetrin pikërisht për shkak se tjetri nuk ka paguar për të. Në rastin e shkollimit shtetëror, paratë merren në fillim nëpërmes taksave, e pastaj ofrohen shërbimet që natyrisht nuk mund t’i përmbushin kërkesat e të gjithëve. Do të ishte sikur të gjithë të detyroheshin të paguanin për pije dhe llojin e pijeve në fund ta përcaktoj një grup i njerëzve që e quan veten “ministri” dhe pretendon se e din cila na pëlqen neve më shumë. Por problemi është që jo të gjithë e dëshirojnë të njëjtin produkt dhe duke qenë se ata veç kanë paguar për të, shteti nuk është në gjendje ta mbajë premtimin e tij duke mos e ofruar atë për të cilën ka marrë para. Konfliktet e interesit në pronat publike si shkollat nuk janë të kufizuara vetëm tek feja. Shembull është pamundësia e klasave më të vogla sepse ligjet bazë ekonomike na mësojnë që shërbimet apo të mirat me çmim zero (si p.sh., shkollat publike) nxisin kërkesë absolute kundrejt një ofertë të pamjaftueshme. Shembull tjetër i konfliktit është kërkesa për uniforma shkollore në njërën anë dhe ajo e atyre që mendojnë se duhet të jenë të lirë të zgjedhin veshjen e tyre.

Në kontrast të plotë me monopolin shtetëror të edukimit, tregu i lirë i përmbush pothuajse të gjitha kërkesat e studentëve. Mundësia e përfitimit, e cila i detyron biznesmenët t’i shërbejnë konsumatorëve, mund të funksionoj në tregun e edukimit njëjtë sikur në tregun e pijeve, të veturave, apo të shërbimeve mjekësore. Duke qenë se ka kërkesë për edukim prej atyre që dëshirojnë të mbajnë shaminë në shkollë, do të ishte e leverdishme për biznesmenët të hapin shkolla, si medresetë, që i pranojnë nxënësit e tillë. Në anën tjetër, “laikët” do të ishin të lirë të zgjedhin shkollat ku pronarët privatë nuk do të lejonin mbajtjen e shamive. Kjo situatë do të ishte në harmoni të plotë me të dy palët sepse nuk do t’i detyronte ta përdorin të njëjtin institucion publik për të cilin kanë paguar paraprakisht por nuk i gëzojnë shërbimet e plota. Natyrisht, me “decentralizimin” e shkollimit do të krijohej një llojshmëri më e madhe se vetëm ajo e krijimit të shkollave pro shamisë dhe kundër. Për shembull, shkollimi fillor do të shkurtohej ose zgjatej varësisht nga niveli “optimal”. Specializimet në fusha të ndryshme si fizika, kimia, ose muzika do të mund të fillonin më herët se në sistemin e centralizuar shtetëror të tanishëm. Vendimet nuk do të merreshin nga një bord burokratik që është zgjedhur në mënyrë arbitrare por nga pronarë privatë investimi i të cilëve do të varej nga ofrimi shërbimeve që janë në pajtueshmëri me kërkesat e studentëve si konsumatorë. Natyrisht, në një sistem të tillë të edukimit privat nuk do të ishte etike sikur dëshira për të mbajtur shamitë (apo çfarëdo dëshire tjetër) të imponohet kundër kërkesave të pronarëve sepse askush nuk ka drejtë ti përcaktoj rregullat në shtëpinë e tjetrit. Megjithatë, një tentim i tillë vështirë se do të ekzistonte pikërisht për shkak të numrit të madh (në krahasim me tani) të shkollave që i përkrahin shamitë.

E vetmja mënyrë që problemi i konflikteve të zgjidhet dhe kërkesat e studentëve pro dhe kundër shamisë të plotësohen është largimi i monopolit shtetëror mbi edukimin. Përveç që shkollat publiket duhet të shuhen dhe të privatizohen, shteti gjithashtu duhet të largohet plotësisht nga rregullimi i tregut nëpërmes licencave e akreditimeve. Në fushën e edukimit, së paku, duhet të ekzistoj liria e plotë ofrimit të çfarëdo shërbimi, vlerësimi i të cilit do të bëhej jo nga “ekspertë” të caktuar vetë por nga kritikët, prindërit dhe mbi të gjitha studentët të cilët presin të përfitojnë nga këto shërbime.

Does public television ensure impartiality?

While discussing with a relative, he asked me about the libertarian position on public television. The idea of public television maintains that if the state doesn’t intervene in the market of media, private media companies (televisual or different) are free to edit and broadcast any news and this gives them the possibility to use this right to “damage” the image or reputation of an individual or group. As a result, the need for public television arises, the goal of which is to be impartial, neutral and always seek to show the truth.

Values is not property

A lot of individuals think that reputation belongs to them in the same way that their house or car does. These individuals commit a basic fallacy when they equate value with property. The whole point of property, or better said private property, is the solution of the inevitable problem of the universe we live in–scarcity. In order for us to fulfil our demands, we have to work with a scarce number of resources and this creates the need to avoid conflicts and maximize the use of these resources towards the most urgently-felt needs. Private property is not only a solution for these two problems, but also a natural right which can’t be endowed by man but only acknowledged and accepted. Value, on the other hand, is the total of thoughts that other people have for the object in discussion. Value is not rare; it can be erased, copied and changed endlessly whenever the individual desires so. Since the value is determined by the individual who observes it, value is not embedded in objects the way classical economists thought but is a result of human judgement. So value is not objective, but subjective!

If one says that he has a right to a certain value (reputation), then he is automatically also saying that others are obliged to think of him in that way. This naturally leads us to reduction ad absurdum, because positive rights, that is rights on the services of others, can’t exist. Nobody can claim a right on medical service because that implies the slavery of the doctor who is forced to offer these services. The only legitimate way for services to be offered is voluntarily. If one’s house or car is taken by force, then we are dealing with a case of robbery, but if one’s value changes then that person is in no position to claim recourse because no property was taken from him to begin with. Everybody is free to influence the thoughts of others and create impressions, this is what all do during our lives. But nobody is in a position to force somebody else to think of him the way he wants to.

Subjectivism–the inevitable problem

Knowing that value is not property but rather an abstract phenomenon created by the conscience of the individual, value can’t be measured or compared cardinally like length or temperature can. Value can’t be determined to be bad or good. In fact, the very notion of good and bad doesn’t even exist when we talk of value. Only preferences and tastes exist and they can’t be judged by other individuals because there is no basis for their judgement. Person A may think his reputation has been damaged even when person B wants to give him good press. If in the Western world one does the sign of fist with only the thumb up, one is showing approval and content. But if one does the exact same sign in Middle East, people will be offended and he can get in trouble. What is good press for one is not necessarily good press for another. How can public television solve the problem of subjectivism? It’s impossible, regardless of how professional or “moral” the editors are. The problem of subjectivism is not a mathematical task to be solved, it’s a cognitive product created by the individual for which there is no basis of judgement except the retrospective point of view.

The illusion of state

But even if we agree for the sake of the argument that the editors of public television know what is a good or a bad value because they can read the minds of every individual, the fact that individuals differ from each other makes the satisfaction of everyone impossible. But let’s skip this barrier too and let’s assume that whatever news is released reflects the value of the public. Has impartiality been achieved? Not really. It’s naive to think that the state, which is under constant pressure from interest groups, can be moral and is expected to show the news exactly how “it” thinks. Don’t forget that when we speak of the state we speak of the engine of propaganda, the corrupt organ that has historically suppressed the freedom of expression and truth in favour of special interests and bloodthirsty dictators. Everywhere in the world where there is public television special interests rush to influence the editors to broadcast their version of the “truth.” The fact that news is broadcasted that is “certified” by the public television makes the audience even less doubtful. “It wouldn’t be printed if it wasn’t true,” claims the public blindly. Special interests will be more successful in spreading lies because the gullible public will believe them more due to their blind misconception that public television guarantees impartiality. Instead of impartiality, dependency is nourished.

But this isn’t the only problem. As with every case of state management, economic problems will rear in their ugly heads. State television of Austria ORF, for example, has gone through a phase of deficits as a result of bad management. If ORF had been privately-owned, I wouldn’t have taken it as an example here because it would have vanished long time ago. The fact that it still exists shows that Austrian taxpayers are continuously funding an inefficient use of scarce resources in a manner that is in opposition with the desires of the consumers. To pay for impartiality, to get lies in return, and to finance bad management continuously doesn’t sound like a good solution.

Every state enterprise is a monopoly and as such damages private enterprises in the same industry. ORF is a strong competitor of media companies not because it serves the consumer well, but because it has an almost unlimited fund. Whilst private companies have to compete for profit with their products and services, ORF only needs to poke the government on the shoulder to tell them to use their monopoly of force and expropriate taxes. This makes it hard for private companies to compete and damages competition altogether. Economics 101 teaches us that when competition is distorted, quality falls and prices increase.

The problem of exclusivity

The inevitable problem with every state action is violence. In a free market, everything is offered voluntarily and everything can be negotiated or refused voluntarily. When the state decides to have public television, it doesn’t ask people individually whether they support the idea. In fact, it doesn’t ask them at all, it simply acts with violence. How can public television be justified when there are individuals like me who truly believe that impartiality and neutrality can only be offered by free competition between private media companies? The fact that taxpayers can’t be divided in the group of those who support the idea of public television and the group of anarcho-capitalists like me makes public television immoral. In a free market, I evaluate products and services subjectively and decide with my money. Somebody else may disagree with my evaluations but they are free to decide differently. The state doesn’t give you this option; whatever it does must be good for everyone because politicians are omnipotent and moral.

The power of free market

How can the free market solve the problems that appeared; subjectivism and the influence of interest groups? Subjectivism can be solved easily because decisions are taken individually. Everyone is free to buy that newspaper which he wants to read or watch that program which he (subjectively) thinks corresponds to his needs. Exclusivity is completely possible and this solves the problem of subjectivism. But what about interest groups? Because the property of media companies is private, it is cared for much more than public property. Instead of socializing the costs as is the case with public companies, the costs of bad management in private companies are a burden of the owners. If the owners agree to broadcast news that is distorted by interest groups, they personally shoulder the risk that if the public learns the truth the demand for their services will fall and they will face bankruptcy. Because in a free market there is competition, it’s in the interest of competitors to unmask the immoral practices of each other. Also don’t forget that in a free market consumers are much more sceptical and will believe less news to be true than in the case of public television. As a result, companies will be prompted to offer more convincing information in order to “sell” their news successfully. The methods of reporting, video filming, scientific evidence that support the news, etc., would be improved to increase credibility. All these are additional costs and companies that can’t handle them will have to leave the market. This would filter the market considerably by removing bad companies and making press more professional. Don’t forget that trust is difficult to earn in business. Business management professors say that only one in eleven lost consumers come back. Nothing in the world can compensate the lost of this trust. It’s hard to see someone pay for the costs of bankruptcy so that his distorted news can be presented. The fact that fewer companies would be willing to lie, usually only the small ones that have very little to lose, would drive up the price of lies. But even those lies that would be sold wouldn’t have much impact because they would come from small companies the information of which isn’t read much and isn’t taken so seriously. This would prompt the big companies to unmask them, bankrupt them and continue their domination.

Only the amoral and merciless market can respond to the desires of the consumer in the best manner. Its dynamism and the dependency that it imposes on private companies to serve the consumer, forces them to compete for better services and rarely for more efficient fraudulent methods.

A e garanton televizioni publik paanshmërinë?

Duke diskutuar me një të afërm, më pyeti për qëndrimin libertarian ndaj televizionit publik. Ideja e televizionit publik është që nëse shteti nuk përfshihet në tregun e mediave, kompanitë private mediale (televizive apo çfarëdo) janë të lira të redaktojnë dhe të shfaqin çfarëdo lajmi dhe kjo i mundëson atyre ta përdorin këtë drejtë për ta “dëmtuar” imazhin apo reputacionin e ndonjë individi apo grupi. Si rezultat, lind nevoja për një televizion publik i cili do të jetë i paanshëm dhe neutral e që gjithmonë synon ta shfaq lajmin e vërtetë.

Vlera nuk është pronë

Shumë individë mendojnë që reputacioni u përket atyre sikurse që u përket shtëpia apo vetura. Këta individë bëjnë gabim themeltar kur e barazojnë vlerën me pronën. E gjithë esenca e pronës, apo më mirë thënë pronës private, është zgjidhja e problemit të pashmangshëm të universit në të cilin jetojmë–rrallësisë. Për shkak se për t’i përmbushur kërkesat tona ne jemi të detyruar të racionojmë me një numër të rrallë të burimeve, lind nevoja për t’i shmangur konfliktet por gjithashtu për t’i përdorur këto burime për nevojat më urgjente. Prona private është jo vetëm zgjidhje për këto dy probleme, por është e drejtë natyrore që nuk mund të përcaktohet nga njeriu por vetëm të njihet dhe të pranohet. Vlera në anën tjetër është totali i mendimeve që tjerët e kanë për objektin në fjalë. Ajo nuk është e rrallë; mund të fshihet, kopjohet e ndryshohet pa fund sa herë që individi dëshiron. Duke qenë se vlerën e përcakton subjekti i cili vrojton, vlera nuk është e ngulitur në objekte ashtu siç mendonin ekonomistët klasikë por është rezultat i gjykimit njerëzor. Pra, vlera nuk është objektive, por subjektive!

Nëse ti thua që ke të drejtë mbi një vlerë (reputacion) të caktuar të cilën ti mendon se të përket, atëherë automatikisht po thua që të tjerët janë të detyruar të mendojnë për ty ashtu siç ti dëshiron. Natyrisht që kjo na shpije tek një përfundim absurd, sepse të drejtat pozitive, do të thotë të drejtat mbi shërbimet e tjetrit, nuk ekzistojnë. Askush nuk mund të ketë të drejtë mbi shërbimet mjekësore sepse ajo nënkupton skllavërimin e mjekut i cili është i detyruar ti ofroj ato shërbime. E vetmja mënyrë legjitime që shërbimet të ofrohen është vullnetarisht. Nëse shtëpia apo vetura të merret me dhunë, atëherë kemi të bëjmë me hajni, por nëse vlera ndaj teje ndryshon atëherë t’i nuk je në pozitë të kërkosh dëmshpërblim sepse asgjë nuk është marrë nga pronësia juaj. Gjithkush është i lirë të ndikojë tek tjetri e të krijoj përshtypje tek ai dhe këtë e bëjmë të gjithë gjatë jetës sonë. Por askush nuk mund ta detyroj tjetrin ta ketë një mendim të caktuar për të.

Subjektivizmi–ky problem që s’shmanget dot

Duke qenë se vlera nuk është pronë por një fenomen abstrakt i krijuar nga mendja e individit, vlera nuk mund të matet e krahasohet në mënyrë kardinale siç krahasohen gjatësia apo temperatura. Ajo nuk mund të dihet nëse është e mirë apo e keqe. Madje as që ekziston koncepti i së mirës dhe së keqes kur flasim për vlerë. Ekzistojnë vetëm preferencat e shijet dhe ato s’mund të gjykohen nga individët tjerë sepse nuk ka bazë për gjykimin e tyre. Personi A mund të mendojë që reputacioni i tij është dëmtuar edhe atëherë kur personi B dëshiron t’i jap imazh të mirë. Nëse në botën Perëndimore bëhet shenja me grusht të mbyllur por vetëm me gishtin e madh lartë, ajo është shprehje e miratimit apo pëlqimit. Nëse po e njëjta shenjë bëhet në Lindjen e Mesme, ajo është fyese dhe shumë lehtë mund të fus në telashe. Çka është lajm i mirë për njërin, nuk është patjetër lajm i mirë për tjetrin. Si mund ta zgjidhë televizioni publik problemin e subjektivizmit? Është e pamundshme, sa do që profesionalë dhe të “moralshëm” janë redaktorët. Problemi i subjektivizmit nuk është detyrë matematikore që mund të zgjidhet, por është produkt mendor i krijuar nga individi për të cilin nuk ka bazë të vlerësimit përpos asaj retrospektive.

Iluzioni i shtetit

Por edhe nëse themi për hir të argumentit që redaktorët e televizionit publik e dinë se çka është vlerë e mirë apo e keqe sepse mund ta lexojnë mendjen e secilit individ, fakti që individët ndryshojnë nga njëri tjetri e bënë kënaqjen e të gjithëve të pamundur. Por le ta kalojmë edhe këtë pengesë dhe të themi se çfarëdo lajmi që del nga redaktorët publik e reflekton vlerën e publikut. A është garantuar paanshmëria dhe neutraliteti? Aspak. Është naive të mendohet që shteti, i cili është pre konstante e presioneve të grupeve të interesit, të jetë i moralshëm dhe t’i shfaq lajmet mu ashtu siç mendon se janë. Mos harroni që kur flasim për shtetin po flasim për motorin e propagandës, organin e korruptuar që historikisht e ka shtypur lirinë e shprehjes dhe të vërtetën në favor të interesave të caktuara dhe diktatorëve gjakpirës. Gjithkund në botë ku ka televizion publik interesat e veçanta nguten të ndikojnë tek redaktorët që ta shfaqin versionin e tyre të së “vërtetës”. Fakti që publikut i hidhet një lajm i “certifikuar” nga televizioni publik i bënë ata edhe më pak të prirë ndaj dyshimit. “Nuk do të botohej po mos të ishte e vërtetë”, gjykon verbërisht publiku. Mu atëherë kur lajmi del nga televizioni publik interesat e veçanta do të jenë më të suksesshëm në shpërndarjen e gënjeshtrave sepse publiku sylesh do t’i besojë ato nën qëndrimin e verbër që televizioni shtetëror garanton paanshmërinë. Në vend që të garantohet paanshmëria, krijohet varshmëria.

Por ky nuk është problemi i vetëm. Si me çdo rast tjetër ku menaxhimi është shtetëror e jo privat, problemet ekonomike e nxjerrin kokën e tyre të shëmtuar. Televizioni shtetëror i Austrisë ORF, për shembull, me vite ka kaluar nëpër një fazë të deficiteve si rezultat i keq-menaxhimit. Po qe se ORF do të ishte kompani private, nuk do ta merrja shembull në këtë shkrim sepse do të ishte zhdukur shume kohë më parë. Fakti që ende ekziston tregon që taksapaguesit austriak janë vazhdimisht duke e financuar një përdorim joefikas të burimeve të rralla në kundërshtim me dëshirat e konsumatorëve. Të paguash për paanshmëri, të marrësh gënjeshtra si shpërblim dhe ta financosh keqpërdorimin vazhdimisht, nuk tingëllon si zgjidhje e mirë.

Çdo ndërmarrje shtetërore është monopol dhe si e tillë i dëmton bizneset në të njëjtën industri. ORF është konkurrent i egër i kompanive mediale jo sepse i përgjigjet kërkesave të konsumatorit më mirë se to por sepse ka një fond pothuajse të pakufizuar. Kur kompanitë private duhet të garojnë për përfitim me produkte dhe shërbime, ORF e prek me bërryl shtetin i cili e përdor monopolin e vet mbi dhunën dhe i përvetëson ca para nga taksapaguesit. Kjo e bënë të vështirë garën e kompanive private dhe e dëmton konkurrencën në përgjithësi. Ekonomia parashkollore na mëson që kur konkurrenca ulet, kualiteti bie dhe çmimet rriten.

Problemi i veçimit

Problemi i pashmangshëm me çdo veprim shtetëror është dhuna. Në treg të lirë gjithçka ofrohet vullnetarisht dhe gjithçka mund të negociohet apo refuzohet vullnetarisht. Kur shteti vendos të ketë televizion publik, nuk i pyet individët veçanërisht se kush e kush e përkrahë idenë. Ai s’i pyet fare, thjesht vepron me dhunë. Si mund të arsyetohet televizioni publik kur ka individë si unë që besojnë bindshëm se paanshmëria dhe neutraliteti vjen nga konkurrenca e lirë e kompanive private dhe jo nga shteti? Fakti që taksapaguesit nuk mund të veçohen në grupin e atyre që e pranojnë idenë publike dhe në grupin e anarko-kapitalistëve si unë e bënë tërësisht të pamoralshëm televizionin publik. Në treg të lirë unë i vlerësoj produktet dhe shërbimet subjektivisht dhe vendosi për to me paratë e mia. Dikush tjetër i cili nuk pajtohet me vlerësimet e mia vendos ndryshe. Shteti nuk ta jep këtë mundësi; çfarëdo që ai bënë duhet të jetë e mirë për të gjithë sepse politikanët janë të gjithëdijshëm dhe të moralshëm.

Fuqia e tregut të lirë

Si mund t’i zgjidhë tregu problemet që u shfaqën; subjektivizmin dhe ndikimin e grupeve të interesit? Subjektivizmi zgjidhet shumë lehtë sepse vendimet merren individualisht. Secili është i lirë ta blejë atë gazetë që dëshiron ta lexoj apo ta shikoj atë program që sipas tij (subjektivisht) i përgjigjet nevojave. Ekskluziviteti është tërësisht i mundshëm dhe kjo e zgjidh problemin e subjektivizmit. Por çka në lidhje me grupet e interesit? Për shkak se prona e kompanive mediale është private, kujdesi për të është shumë më i madh se në atë shtetërore. Në vend të socializimit të kostove që bëhet me kompanitë publike, kostot e menaxhimit të keq në kompanitë private janë barrë e pronarëve. Nëse pronarët vendosin që të shfaqin lajme të montuara nga grupet e interesit, ata e bartin drejtpërdrejt rrezikun që nëse publiku e kupton kërkesa për shërbimet e tyre do të bie dhe ata do ta rrezikojnë falimentimin. Për shkak se në treg të lirë ka konkurrencë, është në interes të konkurrentëve që t’i demaskojnë praktikat e pamoralshme të njëri tjetrit. Si rezultat, kompanitë janë të gatshme të shfaqin dëshmi sa më bindëse për publikun. Gjithashtu mos harroni se në treg të lirë konsumatorët janë shumë më skeptik dhe besojnë më pak lajme se në rastin kur ka televizion publik. Si rezultat, kompanitë nxiten të ofrojnë informata më bindëse në mënyrë që t’i “shesin” lajmet me sukses. Do të zhvilloheshin metodat e raportimit, të video filmimit, të raporteve shkencore që e përkrahin lajmin, etj., në mënyrë që të jenë më të besueshme. Të gjitha këto janë kosto shtesë dhe kompanitë që nuk do të mund të përballeshin me to, do të thotë ato që nuk u përgjigjen kërkesave të konsumatorëve, do të duhej të largoheshin nga tregu. Kjo do ta filtronte dukshëm numrin e kompanive të këqija dhe do ta bënte tregun më profesional. Mos harroni që besimi vështirë fitohet në biznes; qëndrimi i profesorëve të menaxhimit të biznesit është që vetëm një në njëmbëdhjetë konsumatorë të humbur mund të kthehen prapë. Do të ishte rrezik kolosal për kompanitë private të shfaqnin lajme të montuara në treg të lirë sepse konsumatorët e humbur do të zhdukeshin pothuajse përgjithmonë. Besimi në treg, sidomos me shërbime të ndjeshme si mediat, kërkon shumë kohe për t’u ndërtuar dhe asgjë në botë nuk mund ta kompensoj humbjen e këtij besimi. Si rezultat, është e vështirë të besohet që dikush do të jetë i gatshëm ta paguaj koston e falimentimit të një kompanie vetëm sa për ta plasuar lajmin e tij të montuar. Fakti që shumë pak kompani do të ishin të gatshme të gënjenin, zakonisht ato të voglat që s’kanë shumë për të humbur, do ta rriste çmimin e gënjeshtrave. Por edhe ato gënjeshtra që shiten nuk do të kishin shumë ndikim sepse do të vinin nga kompanitë e vogla. Madje kjo do t’i nxiste të mëdhatë t’i demaskojnë, falimentojnë dhe të vazhdojnë dominimin e tyre.

Vetëm tregu amoral dhe i pamëshirshëm mund t’i përgjigjet kërkesave të konsumatorit më së miri. Dinamizmi i tregut dhe varshmëria që ai u imponon kompanive private ndaj konsumatorit i detyron ato të garojnë duke ofruar shërbime e rrallë herë duke mashtruar.