Thursday 12 August 2010

Problemi i shamisë, problem i monopolit të edukimit

Debati i mbajtjes së shamisë në institucionet edukative nuk është i ri, megjithatë është zhdukur e paraqitur disa herë dekadën e fundit. Grupi “fetar” ka argumentuar në favor të shamisë, kryesisht mbi bazën e lirisë së shprehjes dhe të fesë. Grupi “laik” në anën tjetër ka argumentuar kundër, kryesisht mbi idenë e ndarjes së shtetit nga feja. Që të dy palët kanë lënë në harresë shkakun kryesor të këtij problemi; faktin që shteti e ka monopolizuar tregun e shërbimeve të edukimit me krijimin e shkollimit publik. Si me çdo “shërbim” tjetër shtetëror, edhe edukimi publik duhet të financohet nga marrja e dhunshme e taksave. Problemeve të vazhdueshme të joefikasitetit i shtohet problemi tjetër i pashmangshëm: pamundësia për t’i kënaqur kërkesat e gjithë taksapaguesve. Duke qenë se brenda grupit të taksapaguesve ka të atillë që e përkrahin mbajtjen e shamisë në shkolla dhe të atillë që e kundërshtojnë, shteti përballet me një problem të harmonizimit të këtyre kërkesave. Si është e mundur që shteti–apo më saktë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë–t’i plotësoj kërkesat e dy palëve që janë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me njëra tjetrën? Çdo vendim në favor të njërit grup duhet patjetër të jetë në kundërshtim me grupin tjetër.

Natyra e centralizimit të shërbimeve duke i bërë ato “publike” është e tillë që nuk mundëson dallim e atyre shërbimeve pa e dëmtuar njërën palë, pikërisht sepse të gjitha palët kanë paguar për to nëpërmjet taksave. Në treg të lirë, ata që dëshirojnë një lloj të pijes janë të lirë ta blejnë dhe produkti që i ofrohet atyre nuk e dëmton tjetrin pikërisht për shkak se tjetri nuk ka paguar për të. Në rastin e shkollimit shtetëror, paratë merren në fillim nëpërmes taksave, e pastaj ofrohen shërbimet që natyrisht nuk mund t’i përmbushin kërkesat e të gjithëve. Do të ishte sikur të gjithë të detyroheshin të paguanin për pije dhe llojin e pijeve në fund ta përcaktoj një grup i njerëzve që e quan veten “ministri” dhe pretendon se e din cila na pëlqen neve më shumë. Por problemi është që jo të gjithë e dëshirojnë të njëjtin produkt dhe duke qenë se ata veç kanë paguar për të, shteti nuk është në gjendje ta mbajë premtimin e tij duke mos e ofruar atë për të cilën ka marrë para. Konfliktet e interesit në pronat publike si shkollat nuk janë të kufizuara vetëm tek feja. Shembull është pamundësia e klasave më të vogla sepse ligjet bazë ekonomike na mësojnë që shërbimet apo të mirat me çmim zero (si p.sh., shkollat publike) nxisin kërkesë absolute kundrejt një ofertë të pamjaftueshme. Shembull tjetër i konfliktit është kërkesa për uniforma shkollore në njërën anë dhe ajo e atyre që mendojnë se duhet të jenë të lirë të zgjedhin veshjen e tyre.

Në kontrast të plotë me monopolin shtetëror të edukimit, tregu i lirë i përmbush pothuajse të gjitha kërkesat e studentëve. Mundësia e përfitimit, e cila i detyron biznesmenët t’i shërbejnë konsumatorëve, mund të funksionoj në tregun e edukimit njëjtë sikur në tregun e pijeve, të veturave, apo të shërbimeve mjekësore. Duke qenë se ka kërkesë për edukim prej atyre që dëshirojnë të mbajnë shaminë në shkollë, do të ishte e leverdishme për biznesmenët të hapin shkolla, si medresetë, që i pranojnë nxënësit e tillë. Në anën tjetër, “laikët” do të ishin të lirë të zgjedhin shkollat ku pronarët privatë nuk do të lejonin mbajtjen e shamive. Kjo situatë do të ishte në harmoni të plotë me të dy palët sepse nuk do t’i detyronte ta përdorin të njëjtin institucion publik për të cilin kanë paguar paraprakisht por nuk i gëzojnë shërbimet e plota. Natyrisht, me “decentralizimin” e shkollimit do të krijohej një llojshmëri më e madhe se vetëm ajo e krijimit të shkollave pro shamisë dhe kundër. Për shembull, shkollimi fillor do të shkurtohej ose zgjatej varësisht nga niveli “optimal”. Specializimet në fusha të ndryshme si fizika, kimia, ose muzika do të mund të fillonin më herët se në sistemin e centralizuar shtetëror të tanishëm. Vendimet nuk do të merreshin nga një bord burokratik që është zgjedhur në mënyrë arbitrare por nga pronarë privatë investimi i të cilëve do të varej nga ofrimi shërbimeve që janë në pajtueshmëri me kërkesat e studentëve si konsumatorë. Natyrisht, në një sistem të tillë të edukimit privat nuk do të ishte etike sikur dëshira për të mbajtur shamitë (apo çfarëdo dëshire tjetër) të imponohet kundër kërkesave të pronarëve sepse askush nuk ka drejtë ti përcaktoj rregullat në shtëpinë e tjetrit. Megjithatë, një tentim i tillë vështirë se do të ekzistonte pikërisht për shkak të numrit të madh (në krahasim me tani) të shkollave që i përkrahin shamitë.

E vetmja mënyrë që problemi i konflikteve të zgjidhet dhe kërkesat e studentëve pro dhe kundër shamisë të plotësohen është largimi i monopolit shtetëror mbi edukimin. Përveç që shkollat publiket duhet të shuhen dhe të privatizohen, shteti gjithashtu duhet të largohet plotësisht nga rregullimi i tregut nëpërmes licencave e akreditimeve. Në fushën e edukimit, së paku, duhet të ekzistoj liria e plotë ofrimit të çfarëdo shërbimi, vlerësimi i të cilit do të bëhej jo nga “ekspertë” të caktuar vetë por nga kritikët, prindërit dhe mbi të gjitha studentët të cilët presin të përfitojnë nga këto shërbime.

2 comments:

  1. I must say that using Google translate through Google Chrome is impressive. While I did not get a 100% accurate translation, I got enough to know that you are arguing for free market education instead of state monopolized education. I'd like to see a state-run company come up with a product that can do that.

    And apparently your last name means "Preacher" in English.

    ReplyDelete
  2. It's fascinating how far free-market capitalism and unrestrained entrepreneurship has advanced technology. Even though Albanian is one of the least spoken languages in the world, Google has managed to build a language bridge strong enough for a non-speaker to understand it.

    Yes, my case is absolutely against State-monopolized education and in favor of free competition of educational services without the tyrannical threat of licenses. I wrote this article in response to the recent debates about whether the State should allow the Islamic veil to be worn in school, similar to the debate in France a few months ago.

    As for my last name, no it doesn't mean "preacher," but since this is a blog and in a sense I preach, Google wasn't far from the truth. :)

    ReplyDelete